Na terenie gminy Wizna znajdowały się liczne zespoły starych młynów o nieprzeciętnych walorach historycznych i krajobrazowych. Młynarstwo było tu jedną z głównych gałęzi przemysłu i przetrwało do XX w. Obecnie funkcjonujących młynów już nie ma. Zachowane obiekty lub ich pozostałości są świadectwem kultury technicznej w zakresie rozwiązań młyńskich układów hydroenergetycznych, technicznych oraz architektonicznych.

Ciekawe są losy rodzin młynarskich. Ciężkie czasy dla nich nastały zwłaszcza podczas drugiej wojny światowej. Potajemne mielenie zboża oznaczało więzienie lub nawet śmierć. Po wkroczeniu Rosjan na te ziemie za samo posiadanie młyna groziła deportacja na Syberię. Wywożono całe rodziny młynarskie, a jeżeli ostrzeżony młynarz ukrył się, wywożono tych, którzy byli osiągalni. Spośród dotkniętych prześladowaniami większość po wojnie wróciła do domu. Nie wróciła rodzina Marcina Langego – właścicieli młyna w Bronowie.

Po zajęciu tych terenów przez Niemców zaczęły się prześladowania zarówno żydowskich, jak i polskich młynarzy, których młyny niszczono. Koniec wojny przyniósł kolejne dramaty ludzkie. Młyny podworskie wraz z majątkami przejmowano pod zarząd państwowy, jako mienie opuszczone lub porzucone. Te zniszczone przez Niemców podczas wojny nigdy już się nie odrodziły.

Obecna kondycja młynarstwa jest krytyczna. Spośród badanych na tym terenie młynów o wartościach historycznych, nie ma młynów nadających się do uruchomienia czy wykonywania przemiału okresowo. Często pozostały tylko relikty młynów o różnym stanie zachowania: zachowany jest tylko zarys zespołu, układy wodne, nieznaczne ślady czy sama tylko pamięć o młynie. Nieliczne młyny uzyskały nowe funkcje, co pozwala je utrzymać, poprawić znacznie ich kondycję techniczną i odzyskać walory kulturowe.

Więcej ...

Opracowali: Artur Szulc, Sławomir Abramowicz, Mariola Freling, na podstawie książki „Młyny Ziemi Łomżyńskiej” autorstwa Grażyny Balińskiej i Jerzego A. Balińskiego, Wrocław 2003.